Kiezers extreme partijen in Oost-Duitsland ‘verheerlijken een DDR die nooit bestond’ (2024)

Ilko-Sascha Kowalczuk | Duitse historicus De winst van extreme partijen bij deelstaatverkiezingen in Oost-Duitsland hangt samen met een historisch gebrek aan ervaring met representatieve democratie, zegt Kowalczuk. „Er was geen traditie van burgerparticipatie, geen enkel tegenwicht tegen de staat.”

• Auteurs
  • Nynke van Verschuer
• Gepubliceerd op2 september 2024
• Leestijd5 minuten

Bijna de helft van de kiezers stemde bij de deelstaatverkiezingen in Saksen en Thüringen op de partijen uiterst rechts en uiterst links: ruim 30 procent stemde op de radicaal-rechtse Alternative für Deutschland (AfD), zo’n 14 procent op de links-populisten van Bündnis Sahra Wagenknecht (BSW).

Volgens historicus Ilko-Sascha Kowalczuk (Oost-Berlijn, 1967), die onder meer een veelgeprezen biografie van DDR-leider Walter Ulbricht schreef, is die autoritaire neiging in de Oost-Duitse deelstaten niet verwonderlijk. De burgers van de DDR beleefden na 1990 een „vrijheidsschok”, zegt hij: na de opeenvolgende nationaal-socialistische- en communistische dictatuur weten ze nog altijd niet goed raad met de liberale democratie.

De winst voor AfD en BSW brengt de andere politieke partijen in grote problemen. Samenwerking met de AfD, die in Saksen en Thüringen door de veiligheidsdiensten is bestempeld als extreem-rechts, wordt door alle partijen uitgesloten. Maar de christen-democratische CDU komt in beide deelstaten niet om samenwerking met BSW heen. Dat kan de CDU splijten – en de Duitse Oekraïne-steun in gevaar brengen.

Waarom vindt u het Bündnis Sahra Wagenknecht net zo gevaarlijk als de Alternative für Deutschland?

„De AfD is een fascistische partij, zonder mitsen en maren. En net als de AfD zoekt de BSW niet toevallig toenadering tot Poetin: hij vertegenwoordigt iets wat beide partijen nastreven. Beide partijen hebben een autoritaire opvatting over staat en maatschappij.”

Wat de BSW nastreeft, net als de AfD, is een dictatuur van de meerderheid

Kunt u iets zeggen over Wagenknechts politieke vorming?

„Wagenknecht is een geschoolde Leninist. Ze weet precies wat ze doet, ze heeft zowel qua politieke theorie als qua geschiedenis het communisme uitvoerig bestudeerd. Wat Wagenknecht nastreeft, net als de AfD, is een dictatuur van de meerderheid. Dat is de tegenpool van een representatieve democratie. De rechten van minderheden zijn dan niet meer van belang. Dat betekent het einde van de democratie en het begin van een autoritaire staat. Zoiets kent men in Nederland met Wilders natuurlijk ook.

„Als Wagenknecht zegt dat de huidige regering in Berlijn de slechtste regering sinds 1945 is, dan hoor je daar als historicus van op: [DDR-leiders] Erich Honecker of Walter Ulbricht waren kennelijk beter. Dat is geen toeval: Wagenknecht is een groot aanhanger van Ulbricht. Tot enkele jaren geleden was ze voorzitter van het communistische platform binnen Die Linke [de opvolger van de DDR-regeringspartij, waarvan Wagenknecht zich afsplitste, red.].”

De BSW-lijsttrekkers in Saksen en Thüringen hameren vooral op infrastructuur en andere sociale thema’s. Kun je de deelstaatafdelingen niet los zien van naamgever Wagenknecht?

„Bij BSW bestaan geen deelstaatafdelingen: in Thüringen heeft de partij 70 leden, in Saksen 85. Je kunt nauwelijks van een ‘partij’ spreken. Tot nu toe is niet alleen de naam, maar al het andere op Wagenknecht afgestemd. Niemand anders heeft iets te beslissen. Dat gaat zo ver dat Wagenknecht beslist wie er wanneer in welke talkshow optreedt.”

Hoe verklaart u het succes van BSW?

„Bij BSW gaat het om vrede met Rusland, over de stationering van Amerikaanse raketten in Duitsland. Wagenknecht probeert uit de provincies een wereldpolitiek schouwtoneel te maken, en heeft daarmee enorm veel succes.”

Wagenknecht en haar partij beloven vrede met Rusland, en konden daarmee veel kiezers winnen. Maar dat mensen in Oost-Duitsland een grote liefde hebben voor Rusland of de Russische cultuur is een fabeltje volgens Kowalczuk, die in Oost-Berlijn opgroeide. „In de DDR had iedereen verplicht vanaf de tiende klas [ongeveer vanaf het vijftiende levensjaar, red.] Russische taal. Daarna was het ook in iedere studie nog een verplicht vak. Maar de meesten kwamen uit die opleiding zonder een fatsoenlijk woord met elkaar te kunnen wisselen. Ze konden misschien een voordracht houden over de Oktoberrevolutie in 1917, maar ze konden geen normaal gesprek voeren. Verreweg de meesten leerden Russisch met grote tegenzin.”

Het anti-Amerikanisme was in de DDR weliswaar staatsideologie, maar juist jongeren wilden alles weten over de VS en bewonderden de muziek en de jeugdcultuur mateloos, volgens Kowalczuk. „Lege blikjes, stickers, alles werd verzameld, niks werd weggegooid. Als West-Duitsers naar Oost-Duitsland kwamen met allerlei stickers op hun auto’s, waren die er op de terugweg meestal af.”

„Dat die Amerika-bewondering van de jeugd van toen nu is omgeslagen in een sterk anti-Amerikanisme, is absurd. Dat heeft iets met de teleurstellingen na 1990 te maken en de afkeer van het westerse liberalisme. Dan gebeurt er iets wat je steeds weer ziet in de geschiedenis: men zoekt de vijand van de vijand, dus Vladimir Poetin als de grote tegenstrever van het Westen, en maakt die tot bondgenoot.”

De VS maar ook Nederland hebben meer democratie-ervaring dan de Oost-Duitse deelstaten, en ook daar zijn populisten succesvol. Waarom is die dictatuur-ervaring dan toch zo belangrijk wat u betreft?

„We hebben het over een regio waar, met uitzondering van een paar jaar Weimar Republiek, tot 1990 geen enkele ervaring met democratie bestond. Er was geen traditie van burgerparticipatie, van maatschappelijk engagement, geen enkel tegenwicht tegen de staat. Wel was er de eeuwenlange autoritaire vorming, met als hoogtepunten het nationaal-socialisme en het communisme.

„Bij de eenwording werden de Oost-Duitse deelstaten opgenomen met een paternalistische geste van kanselier Helmut Kohl (CDU) en anderen, met de belofte: ‘Laat ons maar even ons werk doen, over een paar jaar gaat het jullie zo als de mensen in Hamburg of München, en jullie hoeven daar niets voor te doen.’ Dat is een voorstelling van democratie die in de VS ondenkbaar is, namelijk dat vrijheid en democratie automatisch in welvaart resulteren.

„Ook de opbouw van de West-Duitse democratie in de jaren vijftig en zestig werd gekoppeld aan toenemende welvaart, daarom is het geen wonder dat juist de generatie politici van Kohl met dat idee in het oosten kwam. Maar het idee: ‘democratie betekent dat ik me om mijn eigen zaakjes moet bekommeren, en juist niet dat alles door de staat geregeld wordt’, werd niet gecommuniceerd.”

Het idee: ‘democratie betekent dat ik me om mijn eigen zaakjes moet bekommeren, en juist niet dat alles door de staat geregeld wordt’, werd niet gecommuniceerd

Niet alleen de burgers van de voormalige DDR stemmen op de extremen. In Thüringen stemde 38 procent van de kiezers tussen 18 en 24 jaar op de AfD.

„Wat veel mensen zich nauwelijks kunnen voorstellen, is de ongelofelijke haat in het oosten jegens het Westen die je op elk stadsfeest of verjaardag kunt horen. En precies die haat tegen liberale levensvormen wordt door BSW en AfD gebruikt. De belangrijkste belofte van AfD en BSW is: we bieden jullie een toekomst die een gulden verleden weer in ere herstelt. Dat is de belofte van alle populisten.

„En als ouders altijd maar schelden op het Westen, als racisme, chauvinisme en nationalisme onweersproken blijft, dan wordt dat zo doorgegeven. Daar komen externe omstandigheden bij: bevolkingskrimp, vergrijzing, een groot mannenoverschot. Je kunt het aan de verkiezingen in Saksen en Thüringen zien: hoe meer krimp, hoe mannelijker, hoe ouder de regio, hoe kapotter de infrastructuur, hoe hoger het percentage voor links- en rechts-extremisten.”

U wordt regelmatig uitgemaakt voor nestbevuiler. Waarom vinden mensen uw kritiek zo moeilijk te verkroppen?

„De meeste mensen hebben de DDR niet als dictatuur ervaren. Want wie zich niet beweegt, die voelt zijn kettingen niet. Het doet sommige mensen pijn dat ik dat zo zeg. Maar ik ben historicus en het is niet mijn opdracht dat individuen zich herkennen in mijn verhaal.”

Vierendertig jaar na de val van de muur wordt er nog hevig gedebatteerd over hoe de DDR precies was. Waarom is het narratief over de DDR nu weer zo politiek relevant?

„Het verbaast me ook dat nu weer politiek bedreven wordt met de DDR. Laatst was er een Simson-bijeenkomst [een brommer uit de DDR, red.], die binnen de kortste keren werd overgenomen door rechts-extremisten.” Ook AfD’er Björn Höcke liet zich voor de campagne met een Simson fotograferen. „De partij Die Linke [die voortkomt uit de DDR-regeringspartij SED] voerde in Saksen campagne met posters met een Trabant, een vrouw en een hond ervoor en de tekst: ‘mijn Heimat’.

„Lange tijd was het anders. Het DDR-sentiment werd zo rond 2012 weer aangewakkerd, in de tijd van de financiële crisis, gevoed door anti-kapitalisme. Sindsdien heeft het zich ontwikkeld onder leiding van extremisten, als het verhaal van ‘verzet’ tegen het establishment. Maar aan de vreedzame revolutie van 1989 deed 90 procent van de mensen niet mee, die wachtten liever af. Er wordt een DDR verheerlijkt die nooit heeft bestaan.”

Ilko-Sascha Kowalczuk: Freiheitsschock. Eine andere Geschichte Ostdeutschlands von 1989 bis heute. C.H. Beck, 240 blz., €22,-